Jason Gibbs
Trần Tiến: NgÆ°á»i hát rong của thá»i Äổi má»›i
Nguyễn Trương Quý dịch
Nhạc sÄ© biểu diá»…n vá»›i cây Ä‘Ã n guitar là má»™t biểu tượng quen thuá»™c của sá»± khai phá, của sá»± tá»± thể hiện và có lúc là của những biến Ä‘á»™ng thá»i cuá»™c. Thanh niên Việt Nam bắt đầu chÆ¡i guitar và o những năm 1930, má»™t biểu hiện của sá»± Ä‘am mê đối vá»›i má»™t ná»n văn hoá phÆ°Æ¡ng Tây xa xôi. Năm 1944, nhạc sÄ© Phạm Duy đã mang cây Ä‘Ã n guitar rong ruổi khắp nÆ¡i cùng má»™t gánh hát lÆ°u Ä‘á»™ng, hát những bà i hát tân nhạc hãy còn non trẻ dá»c Ä‘Æ°á»ng dà i đất nÆ°á»›c. Sau đó, ông cÅ©ng lên Ä‘Æ°á»ng cùng cây Ä‘Ã n để ủng há»™ cho cuá»™c kháng chiến của Việt Minh chống lại quân Pháp. Và o những năm 1960, má»™t ca nhân và má»™t nhạc sÄ© khác, Trịnh Công SÆ¡n, dùng cây guitar của mình để hát cho hoà bình trên khắp miá»n Nam Việt Nam. Trần Tiến là má»™t ngÆ°á»i du ca của nÆ°á»›c Việt Nam Dân chủ Cá»™ng hoà , anh đã dùng cây Ä‘Ã n, tiếng nói và năng lượng sáng tạo của mình để hát cho quê hÆ°Æ¡ng, vừa ngợi ca vẻ đẹp cÅ©ng nhÆ° đồng thá»i chỉ ra những Ä‘iá»u tiêu cá»±c của đất nÆ°á»›c.
Giống nhÆ° má»i ngÆ°á»i Việt Nam cùng trang lứa, Trần Tiến đã sống qua những thá»i kỳ đầy gian khổ, nhÆ°ng cÅ©ng rất trá»ng đại. Anh sinh năm 1947 trong kháng chiến, trên má»™t miá»n đồi gần sông Äáy ở vùng SÆ¡n Tây, trong khi chạy cà n của quân Pháp. Sinh ra trong má»™t gia đình khá giả ở Hà Ná»™i, sau 1954, bố mẹ anh phải Ä‘i cải tạo. Do thà nh phần gia đình, cÆ¡ há»™i há»c hà nh của anh ban đầu bị hạn chế. Anh kể rằng đã trải qua thá»i trẻ sống lang thang trong những ngõ nhá» Hà Ná»™i. Và o lúc tuổi má»›i lá»›n, anh là m việc háºu trÆ°á»ng cho má»™t Ä‘oà n văn công tuyên truyá»n. Sau má»™t thá»i gian, anh lên sân khấu và trở thà nh má»™t giá»ng ca dá»± bị cho Ä‘oà n, rồi đảm nhiệm vai trò ca sÄ© hát chÃnh [1] .
Äoà n văn công biểu diá»…n ở vùng chiến sá»± và anh Ä‘i và o vùng Tây Nguyên và miá»n cao nguyên Là o. Thá»i gian nà y anh bắt đầu viết ca khúc. Và dụ 1 là ca khúc “Cô gái Sầm NÆ°a xinh đẹp†anh viết khi Ä‘ang là m nghÄ©a vụ quốc tế ở Là o năm 1968 (Ä.T. 1982, 6).
Và dụ 1 - Cô gái Sầm Nưa xinh đẹp
Nà y cô gái trên nương ơi chịu khó nuôi chiến sĩ
NgÆ°á»i diệt thù vì dân Æ¡ chÆ°a vá», Ô đê
Rồi mai đây đất nước vắng bóng thù
Äợi chá» anh lại vá» bên em ngÆ°á»i đẹp Æ¡i anh vá»
Æ nà y cô cô gái, Æ¡ nà y cô gái Là o
Mình anh hát, mình anh lăm tơi
Múa một mình sao nó không đẹp, không đẹp, không đẹp, không đẹp
Em hỡi em ra đây cùng kêu lăm tơi khèn anh ngân vang
Trông kìa đôi tay má»m
Thân uốn cong lăm vông nhịp nhà ng, nhịp nhà ng, nhịp nhà ng, nhịp nhà ng
Anh đã nhìn thấy em cÆ°á»i tÆ°Æ¡i, trong tiêÌng cÆ°á»i ấm vui bạn bè
Æ i nụ cÆ°á»i sao duyên dáng
La na la nuôn na, la na la y nuôn na
Æ i cô em Sầm NÆ°a, nhá»› thÆ°Æ¡ng anh đợi chá».
Ca từ và nhạc của ca khúc gợi lên má»™t Ä‘iệu nhạc giải trà quen thuá»™c của Thái và Là o có tên lăm tÆ¡i và má»™t Ä‘iệu múa vòng tròn là lăm vông [2] . Khèn là má»™t nhạc cụ thổi bản địa không cần có lưỡi gà được dùng trong những dịp lá»… nà y. Tỉnh Sầm NÆ°a của Là o là má»™t căn cứ của quân cá»™ng sản Pathet Là o. Mặc dù bà i hát liên quan đến chiến tranh và cuá»™c chiến đấu của Pathet Là o vá»›i sá»± há»— trợ của Việt Nam, nó nói trá»±c tiếp vá» những ngÆ°á»i phụ nữ háºu phÆ°Æ¡ng và sá»± ngóng đợi những ngÆ°á»i Ä‘Ã n ông từ mặt tráºn trở vá». Bà i ca khi đó đã tạo ra má»™t sá»± say mê hÆ¡i lạ lẫm cho má»™t bà i hát Việt Nam và khi xuất hiện, nó đã được yêu thÃch cả ở Là o và Việt Nam [3] . Nó phục vụ cho mục Ä‘Ãch truyên truyá»n cổ vÅ© tình Ä‘oà n kết và hữu nghị Là o-Việt, và đã già nh được má»™t giải thưởng ca khúc của cuá»™c thi “TiêÌng hát át tiêÌng bom†[4] .
Năm 1971, Trần Tiến bị sốt rét ác tÃnh và trở ra Bắc vá» Hà Ná»™i. Sau đó anh theo há»c Nhạc viện, tốt nghiệp khoa thanh nhạc và sáng tác năm 1978. Những ca khúc đầu tiên sau khi tốt nghiệp mang chủ Ä‘á» yêu nÆ°á»›c. “Giai Ä‘iệu Tổ quốc†là má»™t bà i ca ngợi lòng yêu nÆ°á»›c, nói vá» những giai Ä‘iệu anh nghe thấy từ sá»± hùng thiêng của sông núi, trong bà i hát ru con, trong Truyện Kiá»u, và trong nhịp quân hà nh của những ngÆ°á»i lÃnh ra tráºn. Chiến tranh lại trở thà nh má»™t mối quan tâm trÆ°á»›c sá»± xung Ä‘á»™t vá»›i Khmer Äá» năm 1978 và Trung Quốc năm 1979. TrÆ°á»›c cuá»™c chiến bà nh trÆ°á»›ng của Trung Quốc, anh viết bà i “Những đôi mắt mang hình viên đạnâ€, đôi mắt của những ngÆ°á»i già và trẻ em Ä‘ang khóc than từ nÆ¡i biên giá»›i - trở thà nh Ä‘á»™ng lá»±c cho những ngÆ°á»i lÃnh Việt Nam. CÅ©ng trong khoảng thá»i gian đó, anh viết “Vết chân tròn trên cátâ€, má»™t khúc ca ghi công những ngÆ°á»i thÆ°Æ¡ng binh trở vá». Những vết chân tròn trong bà i hát từ chiếc nạng gá»— của ngÆ°á»i cá»±u chiến binh, ngÆ°á»i đã tìm cho mình niá»m khuây khoả trong công việc của thầy giáo là ng quê miá»n duyên hải, nÆ¡i anh chÆ¡i cây Ä‘Ã n guitar của mình cho lÅ© trẻ (Gibbs 2006) [5] .
Trong thá»i gian nà y, má»™t hình thức nổi lên trong âm nhạc phổ thông ở Việt Nam được gá»i là nhạc nhẹ. Loại nhạc nà y mang má»™t số hình thức được lấy từ mô hình ca khúc chÃnh trị Äông Âu và nhạc cổ Ä‘á»™ng diá»…n Ä‘Ã n của Xô-viết (estrada). ChÃnh phủ nháºn thấy, sau khi chiến tranh qua Ä‘i, có má»™t nhu cầu nghe nhạc để thÆ° giãn - má»i ngÆ°á»i muốn âm nhạc phải vừa vặn vá»›i nhịp Ä‘iệu “nhá»™n nhịp, khẩn trÆ°Æ¡ng†của xã há»™i má»›i (Nguyễn Äức Toà n 2004 [1977], 703). Tuy nhiên, nhÆ° má»™t nhạc sÄ© đã viết, mặc dù nhạc nhẹ “thÆ°á»ng được dùng để đáp ứng đòi há»i giải trÃ,... không há» có nghÄ©a là chức năng và tác dụng giáo dục của nhạc nhẹ hạn chế†(Phạm Äình Sáu 2004 [1978], 713). Những trà o lÆ°u Âu-Mỹ nhÆ° nhạc rock đã tìm được con Ä‘Æ°á»ng trở lại trong ca khúc Việt Nam thông qua hình thức nà y.
Hầu hết những ca khúc của Trần Tiến thá»i kỳ nà y thể hiện những hình thá»
©c giao thoa vá»›i Ä‘á»i sống xã há»™i. Ca khúc “Mặt trá»i bé con†nói vá» niá»m vui được thấy những đứa trẻ háo hức xem tiết mục của anh, tìm thấy ý nghÄ©a trong sá»± hưởng thụ giản dị mà anh có thể mang lại cho chúng. Ca khúc “Thà nh phố trẻ†viết khoảng năm 1981 dùng những nhịp Ä‘iệu rock để nhấn mạnh niá»m lạc quan của đất nÆ°á»›c.
Và dụ 2 -Thà nh phố trẻ
Em đi đâu v� mà tóc đầy me!
Em ngồi em chải, nghĩ gì vui thế
Mà cÆ°á»i má»™t mình.
Anh đi đâu v� dầu máy đầy tay
LÆ°ng trần gió bể, nghÄ© gì vui thế nhìn ngÆ°á»i vợ hiá»n. ( la la la ...)
Thà nh phố tôi (mang tình yêu) rất trẻ (như mùa xuân)
Bạn hãy nghe ... (vang lá»i ca) há» hát vá» mình,
Bằng trái tim ... (mang tình yêu) rất trẻ ... (như mùa xuân),
Bằng khát khao bá»ng cháy...
Äêm khuya tiếng Ä‘Ã n xao xuyến hà ng me
Có ngÆ°á»i lÃnh trẻ, nhá»› ngÆ°á»i bạn gái ngồi Ä‘Ã n má»™t mình
Äi trong tiếng Ä‘Ã n thà nh phố tình ca
Thấy mình bỗng trẻ, ôm đà n tôi hát hoà cùng bạn bè.
Äó là chân dung của má»™t thà nh phố, má»™t táºp hợp của những cá nhân tiên tiến được đặt trong má»™t thế giá»›i chia sẻ vá» công việc, tình yêu, tuổi trẻ và âm nhạc. NgÆ°á»i vợ trong ca khúc yêu con Ä‘Æ°á»ng rợp bóng cây rải lá me bay lên tóc cô. NgÆ°á»i chồng hết mình trong lao Ä‘á»™ng sản xuất tìm thấy niá»m vui khi nhìn ngắm hạnh phúc riêng tÆ° của mình. Tháºm chà cả ná»—i cô Ä‘Æ¡n của má»™t ngÆ°á»i lÃnh cÅ©ng có má»™t chá»— trong bà i hát. Má»i ngÆ°á»i trong thà nh phố của bà i hát Ä‘á»u trà n đầy tuổi trẻ và sức sống. Äây là má»™t khÃa cạnh hiện thá»±c xã há»™i chủ nghÄ©a rất hợp thá»i – bà i hát đã được thanh niên bình chá»n là má»™t trong mÆ°á»i ca khúc được yêu thÃch nhất năm 1982 (Thanh Bình 1982, 9) [6] .
Chân dung của “Thà nh phố trẻ†quả là quá tÆ°Æ¡i sáng khi so sánh vá»›i hiện thá»±c lúc đó. Bản thân chÃnh quyá»n Việt Nam đã nháºn ra Ä‘iá»u cần là m để cải cách, và những đổi thay cá»™ng hưởng từ Liên Xô mở Ä‘Æ°á»ng cho quá trình cải tổ (perestroika), ở Việt Nam gá»i là đổi má»›i. Nhà lãnh đạo Việt Nam Nguyễn Văn Linh đã khÃch lệ văn nghệ sÄ© tấn công và o những vấn Ä‘á» nhÆ° "bệnh quan liêu, ức hiếp quần chúng,... ăn bám, sống phè phỡn trên lÆ°ng những ngÆ°á»i lao Ä‘á»™ng chân tay và trà óc...†Äể đáp ứng, năm 1987, Trần Tiến thà nh láºp má»™t ban nhạc rock có tên “Äen Trắng†[7] . Bà i hát “Trần trụi 87†là tuyên ngôn mạnh mẽ nhất của anh vỠđổi má»›i, khắc hoạ má»™t đất nÆ°á»›c vá»›i những khẩu hiệu trống rá»—ng, nÆ¡i những ngÆ°á»i tà i năng nhất bá» ra nÆ°á»›c ngoà i, và sá»± hi sinh của những ngÆ°á»i lÃnh cùng những nông dân đã nuôi giấu há» bị quên lãng (Gibbs 2006). “Rock đồng hồ†là má»™t chân dung của má»™t xã há»™i mà ngÆ°á»i lao Ä‘á»™ng nghèo khổ được và nhÆ° chiếc kim giây má»ng mảnh chạy mãi không nghỉ, trong khi chiếc kim giá» - ám chỉ những quan chức nhà nÆ°á»›c nhiá»u đặc quyá»n đặc lợi - hưởng má»i thà nh quả (Hiebert 1991). Kim giây chỉ được há»i đến khi nà o nó chết.
Và dụ 3 - Rock đồng hồ
Bạn nhìn xem chiếc kim giây, khốn thân cho chiếc kim giây yếu gầy (tung tung, tÃch tắc)
Chạy loanh quanh suốt tháng năm, chạy nhÆ° Ä‘iên cho lÅ© kim kia nhÃch dần (tung tung, tÃch tắc)
NhÆ°ng có ai xem đồng hồ, có mấy ai Ä‘i xem đồng hồ há»i giây (tung tung tÃch, boong)
Rồi má»™t hôm chiếc kim giây, chẳng ai chăm, chiếc kim giây yếu dần (tung tung, tÃch tắc)
Chạy loanh quanh đói nhăn răng, chạy nhÆ° Ä‘iên cho tá»›i khi kim chết dần (tung tung, tÃch tắc)
Kim phút Æ° hay kim giá»? Không có kim giây coi nhÆ° là bá» Ä‘i (tung tung tÃch, boong)
Bao tháng năm vẫn âm thầm, nay chết Ä‘i kim giây má»›i được há»i tên (tung tung tÃch, boong).
Tôi thấy bà i hát nà y giống nhÆ° má»™t cách thể hiện của thá»i công nghiệp cho câu tục ngữ Việt Nam: “Nhất sÄ© nhì nông / Hết gạo chạy rông nhất nông nhì sÄ©â€. Sá»± hoán đổi của hệ thống tráºt tá»± xảy ra khi mất mùa, cÅ©ng nhÆ° thế, khi ngÆ°á»i lao Ä‘á»™ng kiệt quệ, nhÆ° tình cảnh hỠở Việt Nam những năm 1980, thì cÅ©ng chẳng có nhiá»u nhặn để mà cho các vị tai to mặt lá»›n.
Má»™t bà i hát khác khi đó, “Chuyện năm ngÆ°á»iâ€, vẽ nên má»™t cái nhìn khác vá» những bá»™ pháºn tiêu biểu của xã há»™i.
Và dụ 3 - Chuyện năm ngÆ°á»i
Có khu rừng thanh niên xung phong thiếu đà n ông, toà n con gái chưa chồng...
Há» cứ cÆ°á»i nhÆ° Ä‘iên nhÆ° Ä‘iên, chiến tranh thì liên miên, liên miên, há» không cÆ°á»i thì chết mất,
Mi phá mi rỠmi phá mi rỠmi lá...
Có má»™t nà ng tiểu thÆ° con quan, sống già u sang, Ä‘á»i sung sÆ°á»›ng vô và n...
Cô suốt ngà y soi gương, soi gương, tìm nỗi buồn trong thi ca văn chương, cô không buồn thì chết mất,
Có má»™t chà ng nhạc sÄ© lÆ¡ mÆ¡, suốt Ä‘á»i yêu, suốt Ä‘á»i nhá»›, nhá»›, nhá»›,
Có má»™t gã chán Ä‘á»i lang thang, suốt Ä‘á»i say, suốt Ä‘á»i quên, quên, quên, không quên thì chết mất,
Có má»™t ngÆ°á»i không quên, không say, không buồn vui, chẳng thÆ°Æ¡ng nhá»› ai bao giá»,
Sá»›m lại chiá»u Ä‘i lên cÆ¡ quan, chiếc xe cà tà ng má»™t lon cÆ¡m khô,
Há» chẳng chết bao giá»...
Vì có sống bao giỠđâu, HỠchẳng sống bao giỠ....
Thì có chết bao giỠđâu...
Äoạn đầu kể vá» má»™t Ä‘Æ¡n vị nữ thanh niên xung phong trẻ, những ngÆ°á»i trong thá»i chiến mở Ä‘Æ°á»ng Hồ Chà Minh, bảo vệ Ä‘Æ°á»ng tiếp váºn, đối mặt vá»›i những hiểm nguy và khó khăn thÆ°á»ng trá»±c. Trần Tiến nói thẳng đến sá»± gian khổ chiến tráºn của há» và những khoảnh khắc Ä‘iên dại được giải phóng bằng những tráºn cÆ°á»i. Thế giá»›i nà y cÅ©ng được định hình vá»›i má»™t quý cô được nuông chiá»u chỉ biết tìm ná»—i buồn qua sách vở. Nhạc sÄ© mÆ¡ mà ng và gã chán Ä‘á»i say sÆ°a cÅ©ng được cho và o cảnh nà y. Bên cạnh những ngÆ°á»i khác Ä‘ang sống thá»±c sá»±, năm mẫu ngÆ°á»i nà y tồn tại thông qua những thói quen, má»i thứ há» cần là sá»± bằng lòng. ChÃnh há» là những đối tượng cần nhắm tá»›i của những khẩu hiệu cổ Ä‘á»™ng có ở khắp nÆ¡i tuyên truyá»n cho tiến bá»™ không ngừng và việc tạo ra “con ngÆ°á»i má»›i†luôn đấu tranh, luôn luôn hoà n thiện.
Má»™t nhà nghiên cứu âm nhạc viết vá» những buổi biểu diá»…n của Trần Tiến khi đó đã thừa nháºn bà i hát Việt Nam đến thá»i Ä‘iểm đó vẫn chủ yếu mang chức năng củ
a má»™t “vÅ© khà tÆ° tưởng†và nó là kết quả của sá»± thể hiện bị giá»›i hạn. Cùng vá»›i những khẩu hiệu yêu nÆ°á»›c và má»™t tinh thần lạc quan không nghỉ, dÆ°á»ng nhÆ° cần có tinh thần phê phán xã há»™i, và để có được má»™t cách thể hiện cảm xúc nhiá»u sắc thái hÆ¡n, những cảm xúc nhÆ° ná»—i buồn và ná»—i Ä‘au đã bị ngăn cấm trÆ°á»›c đó [8] . Ông hoan nghênh cách thể hiện âm nhạc của Trần Tiến và tìm thấy ở ngÆ°á»i nhạc sÄ© “má»™t tiếng nói riêng, có những bà i… tạo được hiệu quả nghệ thuáºt, là m xúc Ä‘á»™ng lòng má»i ngÆ°á»i...†(Tú Ngá»c 2004 [1988], 158-161) [9] .
Trần Tiến trở thà nh má»™t hình tượng đầy khÃch Ä‘á»™ng trong xã há»™i, già nh được sá»± quý mến rá»™ng rãi trong những ngÆ°á»i yêu nhạc, nhÆ°ng đã húc phải bá»™ máy quan liêu – ban nhạc của anh bị đình chỉ sau 3 buổi diá»…n (Hiebert 1991). Năm 1988, anh sang thăm Liên Xô, trình diá»…n vá»›i má»™t ban nhạc rock của sinh viên đại há»c Xô-viết cho khán giả gồm những công nhân và sinh viên Việt Nam. Anh được gán cho cái tên “Vysotsky của vùng nhiệt Ä‘á»›i†- má»™t so sánh vá»›i Vladimir Vysotsky (Владимир Ð’Ñ‹Ñоцкий), má»™t kịch sÄ© / ca sÄ© và nhạc sÄ© Xô-viết huyá»n thoại, ngÆ°á»i đã viết những bà i hát không được thừa nháºn chÃnh thức nhÆ°ng những bà i hát vá» cuá»™c sống Ä‘Æ°Æ¡ng thá»i diá»…n ra đã gây tiếng vang trong xã há»™i Xô-viết [10] . Sá»± hoan nghênh dà nh cho Trần Tiến ở Liên Xô đã là m tăng lên vị thế của anh ở quê nhà (LÆ°u Trá»ng Văn 1989, 8; phá»ng vấn Trần Tiến, 17.9.2005 tại TP Hồ Chà Minh).
Bà i hát năm 1990 “Sao em nỡ vá»™i lấy chồng†là má»™t thà nh công đại chúng vang dá»™i. Bà i hát chỉ liên quan rất Ãt đến bà i thÆ¡ “Lá diêu bông†của Hoà ng Cầm, má»™t bà i thÆ¡ bà ẩn được viết năm 1959 trong thá»i kỳ nhà thÆ¡ bị trừng phạt do tham gia Nhân Văn Giai Phẩm, là má»™t nhóm các nghệ sÄ© và trà thức tìm kiếm má»™t cách thức thể hiện tá»± do trong việc phê phán mang tÃnh xây dá»±ng chÃnh quyá»n nhÆ°ng Ä‘i quá giá»›i hạn. NgÆ°á»i kể chuyện trẻ tuổi trong bà i thÆ¡ được má»™t ngÆ°á»i phụ nữ nhiá»u tuổi hÆ¡n mà anh ta theo Ä‘uổi Ä‘Æ°a ra má»™t câu đố; tuy nhiên chiếc lá không bao giá» có, ngÆ°á»i phụ nữ sống cuá»™c Ä‘á»i riêng, lấy chồng và có con, trong khi ấy câu đố khiến cho chà ng trai lang thang vá»›i má»™t ná»—i ám ảnh suốt Ä‘á»i và sá»± vỡ má»™ng. Trần Tiến dùng câu đố nà y và mối tình không được Ä‘á»n đáp để dệt nên má»™t câu chuyện khác: ngÆ°á»i kể chuyện Ä‘i khắp nÆ¡i và khi quay vá», ngÆ°á»i phụ nữ đã lấy chồng – nhÆ°ng ở đây là quá sá»›m.
Và dụ 4 - Sao em nỡ vội lấy chồng
Lá»i ru buồn nghe mênh mang mênh mang sau lÅ©y tre là ng khiến lòng tôi xốn xang.
Ngà y lấy chồng em đi qua con đê, con đê mòn lối cỠvỠcó chú bướm và ng bay theo em
BÆ°á»›m và ng đã Ä‘áºu trái mù u rồi
Lấy chồng sá»›m là m gì / Äể lá»i ru thêm buồn
Ru em thá»i thiếu nữ xa rồi, còn đâu bao đêm trong xanh tát gà u sòng vui bên anh
Ru em thá»i con gái kiêu sa
Em đố ai tìm được lá diêu bông / Em xin lấy là m chồng.
Ru em Ä‘á»i thiếu nữ xa rồi, mình tôi lang thang muôn nÆ¡i Ä‘i tìm lá cho em tôi
Ru em thá»i con gái hay quên
Thương em tôi tìm được lá diêu bông / Sao em nỡ vội lấy chồng.
Má»™t ngÆ°á»i viết đã phân tÃch bà i hát nà y có má»™t trÆ°á»ng nghÄ©a rá»™ng tuỳ theo hệ quy chiếu của ngÆ°á»i nghe. Khi má»™t ngÆ°á»i Ä‘Ã n ông hát vá»›i quan Ä‘iểm cho rằng ngÆ°á»i phụ nữ đã quá vá»™i và ng và bá» lỡ cÆ¡ há»™i có được hạnh phúc vá»›i anh ta, bất kể cô ta có khao khát hạnh phúc đó hay không. Khi hát từ chá»— đứng của ngÆ°á»i phụ nữ, cô có thể cảm thấy tiếc nuối vá» má»™t ngÆ°á»i bạn Ä‘á»i lý tưởng mà cô sẽ không bao giá» có nữa [11] . Nhà nÆ°á»›c lại có má»™t cách nhìn khác vá» bà i hát – nó đã được giải thưởng của phong trà o Dân số và Kế hoạch hoá gia đình nhằm ủng há»™ cho chÃnh sách gia đình chỉ có 2 con của Việt Nam (Phá»ng vấn Trần Tiến, 17.9.2005). Sức phổ biến của bà i hát được nhân lên bá»™i phần do giai Ä‘iệu tÆ°Æ¡ng tá»± vá»›i hát dân ca quan há» (Nguyá»…n Thị Minh Châu 2004), mang lại sá»± chú ý đến vấn Ä‘á» trong bà i hát, và dÄ© nhiên nhỠđó mà có thể thuyết phục được thanh niên Việt Nam kết hôn muá»™n hÆ¡n. Ca khúc đã được Liên Hiệp quốc tuyên dÆ°Æ¡ng vì vai trò góp phần Ä‘iá»u hoà dân số khi ca sÄ© dòng nhạc enka Hà n Quốc Kim Yonja hát vá»›i má»™t dà n nhạc giao hưởng (Hiá»n Äức 2000).
Anh đã há»i đùa khán giả trong má»™t buổi biểu diá»…n năm 1989 là liệu há» có thÃch nghe những bà i hát vỠ“tái tổ chức, tình yêu, quê hÆ°Æ¡ng hay sinh đẻ có kế hoạch†(HÆ°ng Quang 1989, 4). Khi đó, anh viết hai bà i hát khác, vá» sau được chÃnh quyá»n dùng để cổ Ä‘á»™ng cho kế hoạch hoá gia đình. “Thượng đế buồn†là má»™t câu chuyện có tÃnh phúng dụ châm biếm vá» việc Thượng đế tạo ra voi nhÆ°ng lại không có cỠđể nuôi chúng. CÅ©ng tÆ°Æ¡ng tá»± nhÆ° quan hệ yêu Ä‘Æ°Æ¡ng vợ chồng sinh ra những đứa trẻ nhÆ°ng không chăm sóc chúng thÆ°á»ng xuyên, má»™t lần nữa đây là lá»i kêu gá»i chăm sóc gia đình của má»—i ngÆ°á»i. “Cô bé vô tư†là lá»i hát của má»™t cô bé vị thà nh niên, vẫn Ä‘ang còn ham chÆ¡i. Cô nói vá»›i ngÆ°á»i Ä‘ang tán tỉnh mình những thứ cô cần là sao, mây, giá»t sÆ°Æ¡ng và má»™t con dế “lang thang hátâ€. Cô cầu khẩn anh ta đừng yêu cô – cô còn bé lắm.
Trong những năm 1990, Trần Tiến tiếp tục viết những ca khúc vá»›i những nháºn thức Ä‘i sát vá»›i Ä‘á»i sống xã há»™i. Lúc nà y Việt Nam đã mở cá»a vá»›i thế giá»›i, những hiện tượng văn hoá toà n cầu đã xâm nháºp và lôi cuốn má»i ngÆ°á»i. Năm 1990, má»™t hiện tượng nhÆ° thế là mốt nhảy lambada. Thứ bị gá»i là “điệu múa cấm†nà y gây sốc cho những ngÆ°á»i Việt Nam khi há» mô tả nó nhÆ° má»™t tráºn gió lốc khuyến khÃch tình dục táºp thể công khai (Binh Nguyên, Viết Thông 1990, 7; Lam Hà 1990, 3). Lambada của Trần Tiến là má»™t biểu tượng cho xu hÆ°á»›ng ngưỡng má»™ và há»c theo những Ä‘iá»u của nÆ°á»›c ngoà i mà không cần phải cố gắng hiểu là m thế nà o để đồng hoá được trong Ä‘á»i sống ngÆ°á»i Việt. Tên bà i hát của anh minh hoạ cho Ä‘iá»u nà y – nó là má»™t sá»± Ä‘á»c trại có chủ ý của từ lambada, khi chữ cái “d†đá»c thà nh “zâ€, và thà nh má»™t từ đồng âm vá»›i “lắm bà già †trong dòng thứ tÆ°. Là ng “Lambaza†của anh là là ng Bần ở HÆ°ng Yên, má»™t là ng có nghá» truyá»n thống nổi tiếng lÃ
m tÆ°Æ¡ng Ä‘áºu nà nh.
Và dụ 5 - Lambada quê ta
Æ i cô gái thôn tÆ°Æ¡ng Bần có còn mặc áo tứ thân
Ôi cô gái thôn tưng bừng có còn chơi điệu trống quân
Äêm trăng sáng Ä‘i Tây vá» quê nhà em chÆ¡i Ä‘iệu lam ba da lam ba da
Quê ta lăÌm bà già thÃch nhảy lam ba da
Quê ta lắm ông già yêu điệu lam ba da
Quê ta nhiá»u Honda nhiá»u Coca Cola nhiá»u những bữa dÆ°a cÃ
Quê ta nhiá»u villa nhiá»u xe Toyota nhiá»u đứa bé không nhÃ
Quê ta ngÆ°á»i ta yêu tình yêu thÆ°Æ¡ng bao la bao la theo kiểu lam ba da / Lam ba da.
Ngôi là ng má»—i khi và o há»™i thÆ°á»ng các thiếu nữ mặc áo tứ thân truyá»n thống và hát trống quân. Äối vá»›i ngÆ°á»i trở vá» từ nÆ°á»›c ngoà i há» thấy những yếu tố truyá»n thống nà y trong lá»… há»™i bên cạnh những mặt hà ng nháºp khẩu nhÆ° Coca Cola, xe máy Honda, và xe hÆ¡i Toyota. CÅ©ng trong lúc đó, hỠăn cÆ¡m dÆ°a cà và vẫn còn những đứa trẻ không nhà . Äoạn hai có thêm “ma sa†và “Si daâ€, tức dịch vụ massage và bệnh AIDS (ban đầu các tà i liệu tiếng Việt viết theo tiếng Pháp là SIDA - ND) và o danh sách những căn bệnh xã há»™i hiệp vần vá»›i chữ “lambazaâ€. Dùng má»™t nhịp Ä‘iệu khiêu vÅ© sôi nổi, nhạc sÄ© đã nhắc lại những bà i dân ca truyá»n thống, trong khi chỉ ra những cạm bẫy mà ngÆ°á»i Việt quá dá»… dà ng bị mất khả năng kháng cá»± và mắc phải nhÆ°ng lại không bị phê phán trÆ°á»›c những hà ng hoá nÆ°á»›c ngoà i mà má»™t số thứ mang theo những tệ nạn xã há»™i. Thay vì doạ nạt ầm Ä© công chúng, bà i hát của anh báºt ra sá»± trà o lá»™ng trÆ°á»›c những vấn Ä‘á» xã há»™i.
Sáng tác sau đó của anh tiếp tục khai thác những vấn Ä‘á» xã há»™i. Má»™t bà i hát năm 1995 là “Sói con ngÆ¡ ngác" nhìn và o vấn Ä‘á» của những đứa trẻ, thÆ°á»ng là mồ côi, ra thà nh phố để Ä‘i ăn xin hay Ä‘i là m. Mặc dù anh so sánh chúng vá»›i những con sói con vì chất hoang dại của chúng, anh cho rằng chúng không có lá»—i bởi vì không có được tình yêu thÆ°Æ¡ng và dạy dá»— của cha mẹ. Bà i hát “Chị tôi†là cái nhìn cảm thông đối vá»›i những ngÆ°á»i phụ nữ mang nặng những trách nhiệm gánh vác gia đình, không lấy được chồng. Vá» má»™t số phÆ°Æ¡ng diện, bà i hát nà y Ä‘i cùng bà i “Sao em nỡ vá»™i lấy chồng†là m thà nh má»™t cặp câu chuyện ngược chiá»u nhau; ở bà i “Chị tôiâ€, quyết định hôn nhân đã bị trì hoãn, tuy nhiên, sá»± hi sinh được thá»±c hiện má»™t cách cao cả. Má»™t số tác phẩm gần đây của anh trở nên hÆ°á»›ng ná»™i nhiá»u hÆ¡n. Sau má»™t tráºn ốm nặng tháºp tá» nhất sinh, anh đã viết ca khúc “Sắc mà u†vá»›i cái nhìn vá» những Ä‘Æ°á»ng nét thông qua cuá»™c Ä‘á»i và sá»± tồn tại thông qua những bảng mầu, so sánh giá»›i hạn của bức tranh được vẽ vá»›i cái hữu hạn của kiếp nhân sinh. “MÆ°a bay tháp cổâ€, ca khúc được khán giả yêu thÃch trong cuá»™c thi Bà i hát Việt 2005 gần đây thể hiện những ná»— lá»±c của nhạc sÄ© khi tìm hiểu những bà ẩn của má»™t ná»n văn minh Ä‘i trÆ°á»›c, xem sá»± hữu hạn của những ná»— lá»±c con ngÆ°á»i nhÆ° má»™t ẩn dụ của sá»± hiểu biết đối vá»›i những đổi thay mà anh nháºn ra trong những khắc thá»i gian đó (Hoà i VÅ©; Trá»ng Thịnh 2005)
Má»™t nhạc sÄ© lá»›p trÆ°á»›c khi khảo sát bối cảnh âm nhạc của thá»i đổi má»›i đã ghi nháºn Trần Tiến nhÆ° má»™t “má»™t cây bút 'dấn thân' viết rất khá»e†(Hoà ng Vân 2004 [1987]: 129). Trong thá»i gian đó, Trần Tiến nằm trong số những ngÆ°á»i tiên phong trong má»™t biển cả văn hoá rá»™ng lá»›n nhiá»u đổi thay, song hà nh vá»›i tác phẩm của những nhà văn nhÆ° Nguyá»…n Huy Thiệp, DÆ°Æ¡ng Thu HÆ°Æ¡ng, Bảo Ninh hay Nguyá»…n Duy. Má»™t nhà phê bình văn há»c khi viết vá» những tác giả nà y đã khẳng định văn há»c cần trở thà nh má»™t “miá»n đất khuyến khÃch những cảm xúc nhân văn, má»™t khu vÆ°á»n nÆ¡i tâm hồn con ngÆ°á»i được Ä‘Æ¡m hoa.†[12] Äiá»u nà y đã và luôn là địa hạt của Trần Tiến. Nhạc sÄ© có nói anh muốn viết thứ “âm nhạc nháºp cuá»™c†(Nguyá»…n Thanh Äức 1987, 4-5) – để Ä‘Æ°Æ¡ng đầu vá»›i những hiện thá»±c khó khăn của đất nÆ°á»›c, nhân dân và cÅ©ng để nói lên khát vá»ng của há». Anh đã đứng ở vị trà có sức lôi cuốn hà ng đầu trong những buổi diá»…n, bởi vì anh hát vá» những chuyện thá»±c mà công chúng muốn giãi bà y. Má»™t ngÆ°á»i viết khác đã xác nháºn Ä‘iá»u đó “Trần Tiến biết má»i ngÆ°á»i muốn gì, cần gì, và sau đó sẽ Ä‘i ra sao. Anh mang lại cho há» những thứ há» muốn, thoả mãn những thứ há» cần, và anh biết rõ rằng sau đó ngÆ°á»i ta tốt hÆ¡n†(HÆ°ng Quang 1989, 4). Äiá»u nà y mang đến cho tác phẩm của anh má»™t tầm quan trá»ng có thể so sánh được vá»›i những tác phẩm của hai nhạc sÄ© lá»›p trÆ°á»›c là Phạm Duy và Trịnh Công SÆ¡n. Trần Tiến dùng cách tiếp cáºn của hiện thá»±c xã há»™i chủ nghÄ©a - sá»± tiếp xúc nghệ thuáºt vá»›i ngÆ°á»i dân và hoà n cảnh sống của há» - nhÆ°ng thay vì Ä‘Æ°a nó và o minh hoạ cho những kế hoạch tiến triển không ngừng của nhà nÆ°á»›c, anh dùng nó để ca ngợi chuá»—i trải nghiệm đầy ắp của Ä‘á»i sống. Äây không phải là má»™t tiếng nói bất đồng, mà là má»™t tiếng nói khÃch lệ ngÆ°á»i Việt Nam và cổ vÅ© cho cuá»™c Ä‘á»i đầy mà u sắc của há».
Tham khảo
Bản tiếng Việt © 2006 talawas
[1]Tiểu sá» tóm tắt dẫn theo Hiá»n Äức 2000.
[2]Tôi xin cảm Æ¡n giáo sÆ° Terry Miller, ngÆ°á»i đã nghe bản ghi âm ca khúc nà y vá»›i lá»i dịch của tôi và chỉ cho thấy những Ä‘iểm tÆ°Æ¡ng tá»± vá»›i nhạc Thái và nhạc đồng bằng Là o. Ông cÅ©ng chỉ ra Ä‘iệp khúc “la na la nuan na†là điệp khúc thông dụng trong kiểu nhạc lăm tÆ¡i.
[3]Äây là cảm xúc của má»™t ngÆ°á»i yêu nhạc khi nhắc đến má»™t buổi trình diá»…n sau năm 1975 của Trần Tiến ở má»™t quảng trÆ°á»ng Hà Ná»™i : "Lần đầu nghe Trần Tiến, xa lắm rồi, tôi nhá»› ở quảng trÆ°á»ng Ngân hà ng gần vÆ°á»n hoa Chà Linh và vÆ°á»n hoa Con cóc. Trần Tiến vừa hát vừa múa bà i "Cô gái Sầm NÆ°a": "Æ i nà y cô gái Là o, mình anh hát mình anh Lăm-tÆ¡i, không đẹp không đẹp không đẹp, em hỡi em...", hai tay dẻo quánh, giá»ng ngá»t, ánh mắt trai lÆ¡.â€
http://www.giaidieuxanh.vietnamnet.vn/bantronamnhac/2005/04/413991/. Xem thêm Trần Tiến 2003.
[4]Bà i hát đoạt giải “A†trong cuộc thi – xem Nhạc sĩ Việt Nam hiện đại. Hà Nội: Hội Nhạc sĩ Việt Nam, 1997: 587.
[5]Hiebert (2000, 31) cho rằng bà i hát nà y có má»™t ná»™i dung chống chÃnh quyá»n. Ông dẫn lá»i nhạc sÄ© “tôi muốn nhắc nhở má»i ngÆ°á»i rằng má»i Ä‘iá»u những ngÆ°á»i lÃnh mang lại [cho đất nÆ°á»›c] trong chiến tranh đã không còn lại gì - giống nhÆ° má»™t dấu chân tròn trên bá» cát.†Cho dù có dòng phụ dẫn nà y, bà i ca vẫn được Ä‘á» cao ở Việt Nam nhÆ° má»™t lá»i bà y tá» cảm kÃch và biết Æ¡n đối vá»›i những ngÆ°á»i thÆ°Æ¡ng binh Việt Nam.
[6]Trên má»™t diá»…n Ä‘Ã n thảo luáºn internet, má»™t ngÆ°á»i Việt đã cho rằng “Thà nh phố trẻ†có liên quan đến thá»i kỳ Thanh niên xung phong, vá»›i ấn tượng bà i hát được gắn vá»›i nhiệm vụ cho hoạt Ä‘á»™ng nà y. NgÆ°á»i viết nà y nháºn thấy bà i hát mang má»™t cảm xúc giả tạo, nhÆ°ng vẫn thÃch nghe “văn công xung kÃch†hát, thÃch hÆ¡n là phần thu âm nhà nghá» mang phong cách rock (7 Tiêu 2004).
[7]Anh nói đối vá»›i anh, nhạc rock là má»™t “ý tưởng, má»™t cảm xúc mạnh mẽ của tuổi trẻ, của con ngÆ°á»i. Nó là con Ä‘Æ°á»ng mạnh mẽ và cô Ä‘á»ng để thể hiện những Ä‘iá»u tôi muốn nói†(Hiá»n Äức 2000)
[8]Tôi đã thảo luáºn vá» vấn Ä‘á» nà y trong bà i “Nhạc và ng hoá ‘và ng’†[Yel
low Music Turning Golden], Gibbs 2005.
[9]Quan sát của Tú Ngá»c có đặt song hà nh những nhà văn và những nhà phê bình khi đó. Nguyen, Tuan Ngoc 2004 tổng kết quan Ä‘iểm của những nhà văn cho rằng nhân váºt văn há»c của hiện thá»±c XHCN là “thô sÆ¡ và đơn giản, rất giống má»™t Ä‘Æ°á»ng thẳng, không có chút phức tạp, và không có những đấu tranh ná»™i tâm. Lý tưởng và niá»m tin của hỠđã chá»n má»™t lần là không suy xuyển. DÆ°á»ng nhÆ° há» không có những cuá»™c Ä‘á»i riêng tÆ°, không có những đêm mất ngủ trong Ä‘á»i há»â€ (trang 267-8). Những nhà văn của thá»i Äổi má»›i đã tìm cách bá» Ä‘i những công thức “nhân váºt lý tưởng†và tạo ra nhân váºt Ä‘a diện trong Ä‘á»i sống trong cách thức già u tá»± nhiên hÆ¡n.
[10]Xem Smith (1984, 145-179) vá» má»™t thảo luáºn vá» tác phẩm sáng tác của Vysotsky. Xem Thanh Thúy 1988 để có má»™t sá»± đánh giá của má»™t ngÆ°á»i Việt Nam vá» Vysotsky.
[11]Xem Lý Kiệt Luân (1994: 107) vá» má»™t sá»± thể hiện đầy đủ hÆ¡n cho ý tưởng nà y và má»™t cuá»™c thảo luáºn vá» những cách diá»…n giải mang tÃnh nhạc đối vá»›i bà i thÆ¡.
[12]Lê Ngá»c Trà . “Vá» vấn Ä‘á» văn há»c phản ánh hiện thá»±c,†Văn há»c 16.7.1988, dẫn theo Nguyen, Tuan Ngoc 2004, 284.
Giống nhÆ° má»i ngÆ°á»i Việt Nam cùng trang lứa, Trần Tiến đã sống qua những thá»i kỳ đầy gian khổ, nhÆ°ng cÅ©ng rất trá»ng đại. Anh sinh năm 1947 trong kháng chiến, trên má»™t miá»n đồi gần sông Äáy ở vùng SÆ¡n Tây, trong khi chạy cà n của quân Pháp. Sinh ra trong má»™t gia đình khá giả ở Hà Ná»™i, sau 1954, bố mẹ anh phải Ä‘i cải tạo. Do thà nh phần gia đình, cÆ¡ há»™i há»c hà nh của anh ban đầu bị hạn chế. Anh kể rằng đã trải qua thá»i trẻ sống lang thang trong những ngõ nhá» Hà Ná»™i. Và o lúc tuổi má»›i lá»›n, anh là m việc háºu trÆ°á»ng cho má»™t Ä‘oà n văn công tuyên truyá»n. Sau má»™t thá»i gian, anh lên sân khấu và trở thà nh má»™t giá»ng ca dá»± bị cho Ä‘oà n, rồi đảm nhiệm vai trò ca sÄ© hát chÃnh [1] .
Äoà n văn công biểu diá»…n ở vùng chiến sá»± và anh Ä‘i và o vùng Tây Nguyên và miá»n cao nguyên Là o. Thá»i gian nà y anh bắt đầu viết ca khúc. Và dụ 1 là ca khúc “Cô gái Sầm NÆ°a xinh đẹp†anh viết khi Ä‘ang là m nghÄ©a vụ quốc tế ở Là o năm 1968 (Ä.T. 1982, 6).
Và dụ 1 - Cô gái Sầm Nưa xinh đẹp
Nà y cô gái trên nương ơi chịu khó nuôi chiến sĩ
NgÆ°á»i diệt thù vì dân Æ¡ chÆ°a vá», Ô đê
Rồi mai đây đất nước vắng bóng thù
Äợi chá» anh lại vá» bên em ngÆ°á»i đẹp Æ¡i anh vá»
Æ nà y cô cô gái, Æ¡ nà y cô gái Là o
Mình anh hát, mình anh lăm tơi
Múa một mình sao nó không đẹp, không đẹp, không đẹp, không đẹp
Em hỡi em ra đây cùng kêu lăm tơi khèn anh ngân vang
Trông kìa đôi tay má»m
Thân uốn cong lăm vông nhịp nhà ng, nhịp nhà ng, nhịp nhà ng, nhịp nhà ng
Anh đã nhìn thấy em cÆ°á»i tÆ°Æ¡i, trong tiêÌng cÆ°á»i ấm vui bạn bè
Æ i nụ cÆ°á»i sao duyên dáng
La na la nuôn na, la na la y nuôn na
Æ i cô em Sầm NÆ°a, nhá»› thÆ°Æ¡ng anh đợi chá».
Ca từ và nhạc của ca khúc gợi lên má»™t Ä‘iệu nhạc giải trà quen thuá»™c của Thái và Là o có tên lăm tÆ¡i và má»™t Ä‘iệu múa vòng tròn là lăm vông [2] . Khèn là má»™t nhạc cụ thổi bản địa không cần có lưỡi gà được dùng trong những dịp lá»… nà y. Tỉnh Sầm NÆ°a của Là o là má»™t căn cứ của quân cá»™ng sản Pathet Là o. Mặc dù bà i hát liên quan đến chiến tranh và cuá»™c chiến đấu của Pathet Là o vá»›i sá»± há»— trợ của Việt Nam, nó nói trá»±c tiếp vá» những ngÆ°á»i phụ nữ háºu phÆ°Æ¡ng và sá»± ngóng đợi những ngÆ°á»i Ä‘Ã n ông từ mặt tráºn trở vá». Bà i ca khi đó đã tạo ra má»™t sá»± say mê hÆ¡i lạ lẫm cho má»™t bà i hát Việt Nam và khi xuất hiện, nó đã được yêu thÃch cả ở Là o và Việt Nam [3] . Nó phục vụ cho mục Ä‘Ãch truyên truyá»n cổ vÅ© tình Ä‘oà n kết và hữu nghị Là o-Việt, và đã già nh được má»™t giải thưởng ca khúc của cuá»™c thi “TiêÌng hát át tiêÌng bom†[4] .
Năm 1971, Trần Tiến bị sốt rét ác tÃnh và trở ra Bắc vá» Hà Ná»™i. Sau đó anh theo há»c Nhạc viện, tốt nghiệp khoa thanh nhạc và sáng tác năm 1978. Những ca khúc đầu tiên sau khi tốt nghiệp mang chủ Ä‘á» yêu nÆ°á»›c. “Giai Ä‘iệu Tổ quốc†là má»™t bà i ca ngợi lòng yêu nÆ°á»›c, nói vá» những giai Ä‘iệu anh nghe thấy từ sá»± hùng thiêng của sông núi, trong bà i hát ru con, trong Truyện Kiá»u, và trong nhịp quân hà nh của những ngÆ°á»i lÃnh ra tráºn. Chiến tranh lại trở thà nh má»™t mối quan tâm trÆ°á»›c sá»± xung Ä‘á»™t vá»›i Khmer Äá» năm 1978 và Trung Quốc năm 1979. TrÆ°á»›c cuá»™c chiến bà nh trÆ°á»›ng của Trung Quốc, anh viết bà i “Những đôi mắt mang hình viên đạnâ€, đôi mắt của những ngÆ°á»i già và trẻ em Ä‘ang khóc than từ nÆ¡i biên giá»›i - trở thà nh Ä‘á»™ng lá»±c cho những ngÆ°á»i lÃnh Việt Nam. CÅ©ng trong khoảng thá»i gian đó, anh viết “Vết chân tròn trên cátâ€, má»™t khúc ca ghi công những ngÆ°á»i thÆ°Æ¡ng binh trở vá». Những vết chân tròn trong bà i hát từ chiếc nạng gá»— của ngÆ°á»i cá»±u chiến binh, ngÆ°á»i đã tìm cho mình niá»m khuây khoả trong công việc của thầy giáo là ng quê miá»n duyên hải, nÆ¡i anh chÆ¡i cây Ä‘Ã n guitar của mình cho lÅ© trẻ (Gibbs 2006) [5] .
Trong thá»i gian nà y, má»™t hình thức nổi lên trong âm nhạc phổ thông ở Việt Nam được gá»i là nhạc nhẹ. Loại nhạc nà y mang má»™t số hình thức được lấy từ mô hình ca khúc chÃnh trị Äông Âu và nhạc cổ Ä‘á»™ng diá»…n Ä‘Ã n của Xô-viết (estrada). ChÃnh phủ nháºn thấy, sau khi chiến tranh qua Ä‘i, có má»™t nhu cầu nghe nhạc để thÆ° giãn - má»i ngÆ°á»i muốn âm nhạc phải vừa vặn vá»›i nhịp Ä‘iệu “nhá»™n nhịp, khẩn trÆ°Æ¡ng†của xã há»™i má»›i (Nguyễn Äức Toà n 2004 [1977], 703). Tuy nhiên, nhÆ° má»™t nhạc sÄ© đã viết, mặc dù nhạc nhẹ “thÆ°á»ng được dùng để đáp ứng đòi há»i giải trÃ,... không há» có nghÄ©a là chức năng và tác dụng giáo dục của nhạc nhẹ hạn chế†(Phạm Äình Sáu 2004 [1978], 713). Những trà o lÆ°u Âu-Mỹ nhÆ° nhạc rock đã tìm được con Ä‘Æ°á»ng trở lại trong ca khúc Việt Nam thông qua hình thức nà y.
Hầu hết những ca khúc của Trần Tiến thá»i kỳ nà y thể hiện những hình thá»
©c giao thoa vá»›i Ä‘á»i sống xã há»™i. Ca khúc “Mặt trá»i bé con†nói vá» niá»m vui được thấy những đứa trẻ háo hức xem tiết mục của anh, tìm thấy ý nghÄ©a trong sá»± hưởng thụ giản dị mà anh có thể mang lại cho chúng. Ca khúc “Thà nh phố trẻ†viết khoảng năm 1981 dùng những nhịp Ä‘iệu rock để nhấn mạnh niá»m lạc quan của đất nÆ°á»›c.
Và dụ 2 -Thà nh phố trẻ
Em đi đâu v� mà tóc đầy me!
Em ngồi em chải, nghĩ gì vui thế
Mà cÆ°á»i má»™t mình.
Anh đi đâu v� dầu máy đầy tay
LÆ°ng trần gió bể, nghÄ© gì vui thế nhìn ngÆ°á»i vợ hiá»n. ( la la la ...)
Thà nh phố tôi (mang tình yêu) rất trẻ (như mùa xuân)
Bạn hãy nghe ... (vang lá»i ca) há» hát vá» mình,
Bằng trái tim ... (mang tình yêu) rất trẻ ... (như mùa xuân),
Bằng khát khao bá»ng cháy...
Äêm khuya tiếng Ä‘Ã n xao xuyến hà ng me
Có ngÆ°á»i lÃnh trẻ, nhá»› ngÆ°á»i bạn gái ngồi Ä‘Ã n má»™t mình
Äi trong tiếng Ä‘Ã n thà nh phố tình ca
Thấy mình bỗng trẻ, ôm đà n tôi hát hoà cùng bạn bè.
Äó là chân dung của má»™t thà nh phố, má»™t táºp hợp của những cá nhân tiên tiến được đặt trong má»™t thế giá»›i chia sẻ vá» công việc, tình yêu, tuổi trẻ và âm nhạc. NgÆ°á»i vợ trong ca khúc yêu con Ä‘Æ°á»ng rợp bóng cây rải lá me bay lên tóc cô. NgÆ°á»i chồng hết mình trong lao Ä‘á»™ng sản xuất tìm thấy niá»m vui khi nhìn ngắm hạnh phúc riêng tÆ° của mình. Tháºm chà cả ná»—i cô Ä‘Æ¡n của má»™t ngÆ°á»i lÃnh cÅ©ng có má»™t chá»— trong bà i hát. Má»i ngÆ°á»i trong thà nh phố của bà i hát Ä‘á»u trà n đầy tuổi trẻ và sức sống. Äây là má»™t khÃa cạnh hiện thá»±c xã há»™i chủ nghÄ©a rất hợp thá»i – bà i hát đã được thanh niên bình chá»n là má»™t trong mÆ°á»i ca khúc được yêu thÃch nhất năm 1982 (Thanh Bình 1982, 9) [6] .
Chân dung của “Thà nh phố trẻ†quả là quá tÆ°Æ¡i sáng khi so sánh vá»›i hiện thá»±c lúc đó. Bản thân chÃnh quyá»n Việt Nam đã nháºn ra Ä‘iá»u cần là m để cải cách, và những đổi thay cá»™ng hưởng từ Liên Xô mở Ä‘Æ°á»ng cho quá trình cải tổ (perestroika), ở Việt Nam gá»i là đổi má»›i. Nhà lãnh đạo Việt Nam Nguyễn Văn Linh đã khÃch lệ văn nghệ sÄ© tấn công và o những vấn Ä‘á» nhÆ° "bệnh quan liêu, ức hiếp quần chúng,... ăn bám, sống phè phỡn trên lÆ°ng những ngÆ°á»i lao Ä‘á»™ng chân tay và trà óc...†Äể đáp ứng, năm 1987, Trần Tiến thà nh láºp má»™t ban nhạc rock có tên “Äen Trắng†[7] . Bà i hát “Trần trụi 87†là tuyên ngôn mạnh mẽ nhất của anh vỠđổi má»›i, khắc hoạ má»™t đất nÆ°á»›c vá»›i những khẩu hiệu trống rá»—ng, nÆ¡i những ngÆ°á»i tà i năng nhất bá» ra nÆ°á»›c ngoà i, và sá»± hi sinh của những ngÆ°á»i lÃnh cùng những nông dân đã nuôi giấu há» bị quên lãng (Gibbs 2006). “Rock đồng hồ†là má»™t chân dung của má»™t xã há»™i mà ngÆ°á»i lao Ä‘á»™ng nghèo khổ được và nhÆ° chiếc kim giây má»ng mảnh chạy mãi không nghỉ, trong khi chiếc kim giá» - ám chỉ những quan chức nhà nÆ°á»›c nhiá»u đặc quyá»n đặc lợi - hưởng má»i thà nh quả (Hiebert 1991). Kim giây chỉ được há»i đến khi nà o nó chết.
Và dụ 3 - Rock đồng hồ
Bạn nhìn xem chiếc kim giây, khốn thân cho chiếc kim giây yếu gầy (tung tung, tÃch tắc)
Chạy loanh quanh suốt tháng năm, chạy nhÆ° Ä‘iên cho lÅ© kim kia nhÃch dần (tung tung, tÃch tắc)
NhÆ°ng có ai xem đồng hồ, có mấy ai Ä‘i xem đồng hồ há»i giây (tung tung tÃch, boong)
Rồi má»™t hôm chiếc kim giây, chẳng ai chăm, chiếc kim giây yếu dần (tung tung, tÃch tắc)
Chạy loanh quanh đói nhăn răng, chạy nhÆ° Ä‘iên cho tá»›i khi kim chết dần (tung tung, tÃch tắc)
Kim phút Æ° hay kim giá»? Không có kim giây coi nhÆ° là bá» Ä‘i (tung tung tÃch, boong)
Bao tháng năm vẫn âm thầm, nay chết Ä‘i kim giây má»›i được há»i tên (tung tung tÃch, boong).
Tôi thấy bà i hát nà y giống nhÆ° má»™t cách thể hiện của thá»i công nghiệp cho câu tục ngữ Việt Nam: “Nhất sÄ© nhì nông / Hết gạo chạy rông nhất nông nhì sÄ©â€. Sá»± hoán đổi của hệ thống tráºt tá»± xảy ra khi mất mùa, cÅ©ng nhÆ° thế, khi ngÆ°á»i lao Ä‘á»™ng kiệt quệ, nhÆ° tình cảnh hỠở Việt Nam những năm 1980, thì cÅ©ng chẳng có nhiá»u nhặn để mà cho các vị tai to mặt lá»›n.
Má»™t bà i hát khác khi đó, “Chuyện năm ngÆ°á»iâ€, vẽ nên má»™t cái nhìn khác vá» những bá»™ pháºn tiêu biểu của xã há»™i.
Và dụ 3 - Chuyện năm ngÆ°á»i
Có khu rừng thanh niên xung phong thiếu đà n ông, toà n con gái chưa chồng...
Há» cứ cÆ°á»i nhÆ° Ä‘iên nhÆ° Ä‘iên, chiến tranh thì liên miên, liên miên, há» không cÆ°á»i thì chết mất,
Mi phá mi rỠmi phá mi rỠmi lá...
Có má»™t nà ng tiểu thÆ° con quan, sống già u sang, Ä‘á»i sung sÆ°á»›ng vô và n...
Cô suốt ngà y soi gương, soi gương, tìm nỗi buồn trong thi ca văn chương, cô không buồn thì chết mất,
Có má»™t chà ng nhạc sÄ© lÆ¡ mÆ¡, suốt Ä‘á»i yêu, suốt Ä‘á»i nhá»›, nhá»›, nhá»›,
Có má»™t gã chán Ä‘á»i lang thang, suốt Ä‘á»i say, suốt Ä‘á»i quên, quên, quên, không quên thì chết mất,
Có má»™t ngÆ°á»i không quên, không say, không buồn vui, chẳng thÆ°Æ¡ng nhá»› ai bao giá»,
Sá»›m lại chiá»u Ä‘i lên cÆ¡ quan, chiếc xe cà tà ng má»™t lon cÆ¡m khô,
Há» chẳng chết bao giá»...
Vì có sống bao giỠđâu, HỠchẳng sống bao giỠ....
Thì có chết bao giỠđâu...
Äoạn đầu kể vá» má»™t Ä‘Æ¡n vị nữ thanh niên xung phong trẻ, những ngÆ°á»i trong thá»i chiến mở Ä‘Æ°á»ng Hồ Chà Minh, bảo vệ Ä‘Æ°á»ng tiếp váºn, đối mặt vá»›i những hiểm nguy và khó khăn thÆ°á»ng trá»±c. Trần Tiến nói thẳng đến sá»± gian khổ chiến tráºn của há» và những khoảnh khắc Ä‘iên dại được giải phóng bằng những tráºn cÆ°á»i. Thế giá»›i nà y cÅ©ng được định hình vá»›i má»™t quý cô được nuông chiá»u chỉ biết tìm ná»—i buồn qua sách vở. Nhạc sÄ© mÆ¡ mà ng và gã chán Ä‘á»i say sÆ°a cÅ©ng được cho và o cảnh nà y. Bên cạnh những ngÆ°á»i khác Ä‘ang sống thá»±c sá»±, năm mẫu ngÆ°á»i nà y tồn tại thông qua những thói quen, má»i thứ há» cần là sá»± bằng lòng. ChÃnh há» là những đối tượng cần nhắm tá»›i của những khẩu hiệu cổ Ä‘á»™ng có ở khắp nÆ¡i tuyên truyá»n cho tiến bá»™ không ngừng và việc tạo ra “con ngÆ°á»i má»›i†luôn đấu tranh, luôn luôn hoà n thiện.
Má»™t nhà nghiên cứu âm nhạc viết vá» những buổi biểu diá»…n của Trần Tiến khi đó đã thừa nháºn bà i hát Việt Nam đến thá»i Ä‘iểm đó vẫn chủ yếu mang chức năng củ
a má»™t “vÅ© khà tÆ° tưởng†và nó là kết quả của sá»± thể hiện bị giá»›i hạn. Cùng vá»›i những khẩu hiệu yêu nÆ°á»›c và má»™t tinh thần lạc quan không nghỉ, dÆ°á»ng nhÆ° cần có tinh thần phê phán xã há»™i, và để có được má»™t cách thể hiện cảm xúc nhiá»u sắc thái hÆ¡n, những cảm xúc nhÆ° ná»—i buồn và ná»—i Ä‘au đã bị ngăn cấm trÆ°á»›c đó [8] . Ông hoan nghênh cách thể hiện âm nhạc của Trần Tiến và tìm thấy ở ngÆ°á»i nhạc sÄ© “má»™t tiếng nói riêng, có những bà i… tạo được hiệu quả nghệ thuáºt, là m xúc Ä‘á»™ng lòng má»i ngÆ°á»i...†(Tú Ngá»c 2004 [1988], 158-161) [9] .
Trần Tiến trở thà nh má»™t hình tượng đầy khÃch Ä‘á»™ng trong xã há»™i, già nh được sá»± quý mến rá»™ng rãi trong những ngÆ°á»i yêu nhạc, nhÆ°ng đã húc phải bá»™ máy quan liêu – ban nhạc của anh bị đình chỉ sau 3 buổi diá»…n (Hiebert 1991). Năm 1988, anh sang thăm Liên Xô, trình diá»…n vá»›i má»™t ban nhạc rock của sinh viên đại há»c Xô-viết cho khán giả gồm những công nhân và sinh viên Việt Nam. Anh được gán cho cái tên “Vysotsky của vùng nhiệt Ä‘á»›i†- má»™t so sánh vá»›i Vladimir Vysotsky (Владимир Ð’Ñ‹Ñоцкий), má»™t kịch sÄ© / ca sÄ© và nhạc sÄ© Xô-viết huyá»n thoại, ngÆ°á»i đã viết những bà i hát không được thừa nháºn chÃnh thức nhÆ°ng những bà i hát vá» cuá»™c sống Ä‘Æ°Æ¡ng thá»i diá»…n ra đã gây tiếng vang trong xã há»™i Xô-viết [10] . Sá»± hoan nghênh dà nh cho Trần Tiến ở Liên Xô đã là m tăng lên vị thế của anh ở quê nhà (LÆ°u Trá»ng Văn 1989, 8; phá»ng vấn Trần Tiến, 17.9.2005 tại TP Hồ Chà Minh).
Bà i hát năm 1990 “Sao em nỡ vá»™i lấy chồng†là má»™t thà nh công đại chúng vang dá»™i. Bà i hát chỉ liên quan rất Ãt đến bà i thÆ¡ “Lá diêu bông†của Hoà ng Cầm, má»™t bà i thÆ¡ bà ẩn được viết năm 1959 trong thá»i kỳ nhà thÆ¡ bị trừng phạt do tham gia Nhân Văn Giai Phẩm, là má»™t nhóm các nghệ sÄ© và trà thức tìm kiếm má»™t cách thức thể hiện tá»± do trong việc phê phán mang tÃnh xây dá»±ng chÃnh quyá»n nhÆ°ng Ä‘i quá giá»›i hạn. NgÆ°á»i kể chuyện trẻ tuổi trong bà i thÆ¡ được má»™t ngÆ°á»i phụ nữ nhiá»u tuổi hÆ¡n mà anh ta theo Ä‘uổi Ä‘Æ°a ra má»™t câu đố; tuy nhiên chiếc lá không bao giá» có, ngÆ°á»i phụ nữ sống cuá»™c Ä‘á»i riêng, lấy chồng và có con, trong khi ấy câu đố khiến cho chà ng trai lang thang vá»›i má»™t ná»—i ám ảnh suốt Ä‘á»i và sá»± vỡ má»™ng. Trần Tiến dùng câu đố nà y và mối tình không được Ä‘á»n đáp để dệt nên má»™t câu chuyện khác: ngÆ°á»i kể chuyện Ä‘i khắp nÆ¡i và khi quay vá», ngÆ°á»i phụ nữ đã lấy chồng – nhÆ°ng ở đây là quá sá»›m.
Và dụ 4 - Sao em nỡ vội lấy chồng
Lá»i ru buồn nghe mênh mang mênh mang sau lÅ©y tre là ng khiến lòng tôi xốn xang.
Ngà y lấy chồng em đi qua con đê, con đê mòn lối cỠvỠcó chú bướm và ng bay theo em
BÆ°á»›m và ng đã Ä‘áºu trái mù u rồi
Lấy chồng sá»›m là m gì / Äể lá»i ru thêm buồn
Ru em thá»i thiếu nữ xa rồi, còn đâu bao đêm trong xanh tát gà u sòng vui bên anh
Ru em thá»i con gái kiêu sa
Em đố ai tìm được lá diêu bông / Em xin lấy là m chồng.
Ru em Ä‘á»i thiếu nữ xa rồi, mình tôi lang thang muôn nÆ¡i Ä‘i tìm lá cho em tôi
Ru em thá»i con gái hay quên
Thương em tôi tìm được lá diêu bông / Sao em nỡ vội lấy chồng.
Má»™t ngÆ°á»i viết đã phân tÃch bà i hát nà y có má»™t trÆ°á»ng nghÄ©a rá»™ng tuỳ theo hệ quy chiếu của ngÆ°á»i nghe. Khi má»™t ngÆ°á»i Ä‘Ã n ông hát vá»›i quan Ä‘iểm cho rằng ngÆ°á»i phụ nữ đã quá vá»™i và ng và bá» lỡ cÆ¡ há»™i có được hạnh phúc vá»›i anh ta, bất kể cô ta có khao khát hạnh phúc đó hay không. Khi hát từ chá»— đứng của ngÆ°á»i phụ nữ, cô có thể cảm thấy tiếc nuối vá» má»™t ngÆ°á»i bạn Ä‘á»i lý tưởng mà cô sẽ không bao giá» có nữa [11] . Nhà nÆ°á»›c lại có má»™t cách nhìn khác vá» bà i hát – nó đã được giải thưởng của phong trà o Dân số và Kế hoạch hoá gia đình nhằm ủng há»™ cho chÃnh sách gia đình chỉ có 2 con của Việt Nam (Phá»ng vấn Trần Tiến, 17.9.2005). Sức phổ biến của bà i hát được nhân lên bá»™i phần do giai Ä‘iệu tÆ°Æ¡ng tá»± vá»›i hát dân ca quan há» (Nguyá»…n Thị Minh Châu 2004), mang lại sá»± chú ý đến vấn Ä‘á» trong bà i hát, và dÄ© nhiên nhỠđó mà có thể thuyết phục được thanh niên Việt Nam kết hôn muá»™n hÆ¡n. Ca khúc đã được Liên Hiệp quốc tuyên dÆ°Æ¡ng vì vai trò góp phần Ä‘iá»u hoà dân số khi ca sÄ© dòng nhạc enka Hà n Quốc Kim Yonja hát vá»›i má»™t dà n nhạc giao hưởng (Hiá»n Äức 2000).
Anh đã há»i đùa khán giả trong má»™t buổi biểu diá»…n năm 1989 là liệu há» có thÃch nghe những bà i hát vỠ“tái tổ chức, tình yêu, quê hÆ°Æ¡ng hay sinh đẻ có kế hoạch†(HÆ°ng Quang 1989, 4). Khi đó, anh viết hai bà i hát khác, vá» sau được chÃnh quyá»n dùng để cổ Ä‘á»™ng cho kế hoạch hoá gia đình. “Thượng đế buồn†là má»™t câu chuyện có tÃnh phúng dụ châm biếm vá» việc Thượng đế tạo ra voi nhÆ°ng lại không có cỠđể nuôi chúng. CÅ©ng tÆ°Æ¡ng tá»± nhÆ° quan hệ yêu Ä‘Æ°Æ¡ng vợ chồng sinh ra những đứa trẻ nhÆ°ng không chăm sóc chúng thÆ°á»ng xuyên, má»™t lần nữa đây là lá»i kêu gá»i chăm sóc gia đình của má»—i ngÆ°á»i. “Cô bé vô tư†là lá»i hát của má»™t cô bé vị thà nh niên, vẫn Ä‘ang còn ham chÆ¡i. Cô nói vá»›i ngÆ°á»i Ä‘ang tán tỉnh mình những thứ cô cần là sao, mây, giá»t sÆ°Æ¡ng và má»™t con dế “lang thang hátâ€. Cô cầu khẩn anh ta đừng yêu cô – cô còn bé lắm.
Trong những năm 1990, Trần Tiến tiếp tục viết những ca khúc vá»›i những nháºn thức Ä‘i sát vá»›i Ä‘á»i sống xã há»™i. Lúc nà y Việt Nam đã mở cá»a vá»›i thế giá»›i, những hiện tượng văn hoá toà n cầu đã xâm nháºp và lôi cuốn má»i ngÆ°á»i. Năm 1990, má»™t hiện tượng nhÆ° thế là mốt nhảy lambada. Thứ bị gá»i là “điệu múa cấm†nà y gây sốc cho những ngÆ°á»i Việt Nam khi há» mô tả nó nhÆ° má»™t tráºn gió lốc khuyến khÃch tình dục táºp thể công khai (Binh Nguyên, Viết Thông 1990, 7; Lam Hà 1990, 3). Lambada của Trần Tiến là má»™t biểu tượng cho xu hÆ°á»›ng ngưỡng má»™ và há»c theo những Ä‘iá»u của nÆ°á»›c ngoà i mà không cần phải cố gắng hiểu là m thế nà o để đồng hoá được trong Ä‘á»i sống ngÆ°á»i Việt. Tên bà i hát của anh minh hoạ cho Ä‘iá»u nà y – nó là má»™t sá»± Ä‘á»c trại có chủ ý của từ lambada, khi chữ cái “d†đá»c thà nh “zâ€, và thà nh má»™t từ đồng âm vá»›i “lắm bà già †trong dòng thứ tÆ°. Là ng “Lambaza†của anh là là ng Bần ở HÆ°ng Yên, má»™t là ng có nghá» truyá»n thống nổi tiếng lÃ
m tÆ°Æ¡ng Ä‘áºu nà nh.
Và dụ 5 - Lambada quê ta
Æ i cô gái thôn tÆ°Æ¡ng Bần có còn mặc áo tứ thân
Ôi cô gái thôn tưng bừng có còn chơi điệu trống quân
Äêm trăng sáng Ä‘i Tây vá» quê nhà em chÆ¡i Ä‘iệu lam ba da lam ba da
Quê ta lăÌm bà già thÃch nhảy lam ba da
Quê ta lắm ông già yêu điệu lam ba da
Quê ta nhiá»u Honda nhiá»u Coca Cola nhiá»u những bữa dÆ°a cÃ
Quê ta nhiá»u villa nhiá»u xe Toyota nhiá»u đứa bé không nhÃ
Quê ta ngÆ°á»i ta yêu tình yêu thÆ°Æ¡ng bao la bao la theo kiểu lam ba da / Lam ba da.
Ngôi là ng má»—i khi và o há»™i thÆ°á»ng các thiếu nữ mặc áo tứ thân truyá»n thống và hát trống quân. Äối vá»›i ngÆ°á»i trở vá» từ nÆ°á»›c ngoà i há» thấy những yếu tố truyá»n thống nà y trong lá»… há»™i bên cạnh những mặt hà ng nháºp khẩu nhÆ° Coca Cola, xe máy Honda, và xe hÆ¡i Toyota. CÅ©ng trong lúc đó, hỠăn cÆ¡m dÆ°a cà và vẫn còn những đứa trẻ không nhà . Äoạn hai có thêm “ma sa†và “Si daâ€, tức dịch vụ massage và bệnh AIDS (ban đầu các tà i liệu tiếng Việt viết theo tiếng Pháp là SIDA - ND) và o danh sách những căn bệnh xã há»™i hiệp vần vá»›i chữ “lambazaâ€. Dùng má»™t nhịp Ä‘iệu khiêu vÅ© sôi nổi, nhạc sÄ© đã nhắc lại những bà i dân ca truyá»n thống, trong khi chỉ ra những cạm bẫy mà ngÆ°á»i Việt quá dá»… dà ng bị mất khả năng kháng cá»± và mắc phải nhÆ°ng lại không bị phê phán trÆ°á»›c những hà ng hoá nÆ°á»›c ngoà i mà má»™t số thứ mang theo những tệ nạn xã há»™i. Thay vì doạ nạt ầm Ä© công chúng, bà i hát của anh báºt ra sá»± trà o lá»™ng trÆ°á»›c những vấn Ä‘á» xã há»™i.
Sáng tác sau đó của anh tiếp tục khai thác những vấn Ä‘á» xã há»™i. Má»™t bà i hát năm 1995 là “Sói con ngÆ¡ ngác" nhìn và o vấn Ä‘á» của những đứa trẻ, thÆ°á»ng là mồ côi, ra thà nh phố để Ä‘i ăn xin hay Ä‘i là m. Mặc dù anh so sánh chúng vá»›i những con sói con vì chất hoang dại của chúng, anh cho rằng chúng không có lá»—i bởi vì không có được tình yêu thÆ°Æ¡ng và dạy dá»— của cha mẹ. Bà i hát “Chị tôi†là cái nhìn cảm thông đối vá»›i những ngÆ°á»i phụ nữ mang nặng những trách nhiệm gánh vác gia đình, không lấy được chồng. Vá» má»™t số phÆ°Æ¡ng diện, bà i hát nà y Ä‘i cùng bà i “Sao em nỡ vá»™i lấy chồng†là m thà nh má»™t cặp câu chuyện ngược chiá»u nhau; ở bà i “Chị tôiâ€, quyết định hôn nhân đã bị trì hoãn, tuy nhiên, sá»± hi sinh được thá»±c hiện má»™t cách cao cả. Má»™t số tác phẩm gần đây của anh trở nên hÆ°á»›ng ná»™i nhiá»u hÆ¡n. Sau má»™t tráºn ốm nặng tháºp tá» nhất sinh, anh đã viết ca khúc “Sắc mà u†vá»›i cái nhìn vá» những Ä‘Æ°á»ng nét thông qua cuá»™c Ä‘á»i và sá»± tồn tại thông qua những bảng mầu, so sánh giá»›i hạn của bức tranh được vẽ vá»›i cái hữu hạn của kiếp nhân sinh. “MÆ°a bay tháp cổâ€, ca khúc được khán giả yêu thÃch trong cuá»™c thi Bà i hát Việt 2005 gần đây thể hiện những ná»— lá»±c của nhạc sÄ© khi tìm hiểu những bà ẩn của má»™t ná»n văn minh Ä‘i trÆ°á»›c, xem sá»± hữu hạn của những ná»— lá»±c con ngÆ°á»i nhÆ° má»™t ẩn dụ của sá»± hiểu biết đối vá»›i những đổi thay mà anh nháºn ra trong những khắc thá»i gian đó (Hoà i VÅ©; Trá»ng Thịnh 2005)
Má»™t nhạc sÄ© lá»›p trÆ°á»›c khi khảo sát bối cảnh âm nhạc của thá»i đổi má»›i đã ghi nháºn Trần Tiến nhÆ° má»™t “má»™t cây bút 'dấn thân' viết rất khá»e†(Hoà ng Vân 2004 [1987]: 129). Trong thá»i gian đó, Trần Tiến nằm trong số những ngÆ°á»i tiên phong trong má»™t biển cả văn hoá rá»™ng lá»›n nhiá»u đổi thay, song hà nh vá»›i tác phẩm của những nhà văn nhÆ° Nguyá»…n Huy Thiệp, DÆ°Æ¡ng Thu HÆ°Æ¡ng, Bảo Ninh hay Nguyá»…n Duy. Má»™t nhà phê bình văn há»c khi viết vá» những tác giả nà y đã khẳng định văn há»c cần trở thà nh má»™t “miá»n đất khuyến khÃch những cảm xúc nhân văn, má»™t khu vÆ°á»n nÆ¡i tâm hồn con ngÆ°á»i được Ä‘Æ¡m hoa.†[12] Äiá»u nà y đã và luôn là địa hạt của Trần Tiến. Nhạc sÄ© có nói anh muốn viết thứ “âm nhạc nháºp cuá»™c†(Nguyá»…n Thanh Äức 1987, 4-5) – để Ä‘Æ°Æ¡ng đầu vá»›i những hiện thá»±c khó khăn của đất nÆ°á»›c, nhân dân và cÅ©ng để nói lên khát vá»ng của há». Anh đã đứng ở vị trà có sức lôi cuốn hà ng đầu trong những buổi diá»…n, bởi vì anh hát vá» những chuyện thá»±c mà công chúng muốn giãi bà y. Má»™t ngÆ°á»i viết khác đã xác nháºn Ä‘iá»u đó “Trần Tiến biết má»i ngÆ°á»i muốn gì, cần gì, và sau đó sẽ Ä‘i ra sao. Anh mang lại cho há» những thứ há» muốn, thoả mãn những thứ há» cần, và anh biết rõ rằng sau đó ngÆ°á»i ta tốt hÆ¡n†(HÆ°ng Quang 1989, 4). Äiá»u nà y mang đến cho tác phẩm của anh má»™t tầm quan trá»ng có thể so sánh được vá»›i những tác phẩm của hai nhạc sÄ© lá»›p trÆ°á»›c là Phạm Duy và Trịnh Công SÆ¡n. Trần Tiến dùng cách tiếp cáºn của hiện thá»±c xã há»™i chủ nghÄ©a - sá»± tiếp xúc nghệ thuáºt vá»›i ngÆ°á»i dân và hoà n cảnh sống của há» - nhÆ°ng thay vì Ä‘Æ°a nó và o minh hoạ cho những kế hoạch tiến triển không ngừng của nhà nÆ°á»›c, anh dùng nó để ca ngợi chuá»—i trải nghiệm đầy ắp của Ä‘á»i sống. Äây không phải là má»™t tiếng nói bất đồng, mà là má»™t tiếng nói khÃch lệ ngÆ°á»i Việt Nam và cổ vÅ© cho cuá»™c Ä‘á»i đầy mà u sắc của há».
Tham khảo
- 7 Tiêu.
- 2004. “bé hạt tiêu / Thà nh phố trẻ – Trần Tiếnâ€, đăng trên Diá»…n Ä‘Ã n Vietnafc (10 tháng ChÃn)
http://www.vietnafc.com/diendan/lofiversion/index.php/t7044.html [theo bản lưu trên Google February 21, 2005]. - Binh Nguyên and Viết Thông.
- 1990. “Lambada cÆ¡n lốc trà n và o thà nh phốâ€, Tuổi Trẻ (24 tháng 7), 7.
- Ä.T.
- 1982. “Trần Tiến nói vá» những ca khúc của mìnhâ€, Tuổi Trẻ 7/24 (3 tháng 4), 6.
- Gibbs, Jason.
- 2006. “An Unforgotten Song: Representations of the American War in Vietnamese Song after 1975â€, bản tiếng Việt "Những biểu tượng của cuá»™c chiến tranh chống Mỹ trong ca khúc Việt Nam sau 1975†(Nguyá»…n TrÆ°Æ¡ng Quý dịch) talawas 21 tháng 2. http://www.talawas.org/talaDB/showFile.php?res=6496&rb=0206 2005. “Yellow Music Turning Golden,†bản tiếng Việt “Nhạc và ng 'hóa' và ngâ€, (Nguyá»…n TrÆ°Æ¡ng Quý dịch) talawas 23 tháng 6. http://www.talawas.org/talaDB/showFile.php?res=4775&rb=0206
- Hiebert, Murray.
- 1991. “Singing between the linesâ€, [Hát giữa những lằn ranh] Far Eastern Economic Review (February 21), 30-31.
- Hiá»n Äức.
- 2000. “Nhạc Trần Tiến – những ngẫu hứng từ dân caâ€, Nhân Dân Ä‘iện tá» (May 13). http://www.nhandan.org/vn/vietnamese/20000513/bai-vh10.html. [xem 14.5.2000] Äăng lần Ä‘á
º§u trên Thế Giá»›i Má»›i. - Hoà i VÅ©.
- “Lễ trao giải Bà i hát Việt 2005: À à a "đoạt" cúp†Bà i hát Việt 2005. http://baihatviet.vtv.vn/Index.aspx?Page=ViewNews&ItemID=535.
- Hoà ng Vân.
- 2004 [1987]. “Ca khúc Việt Nam trên Ä‘Æ°á»ng tìm tòiâ€, Hợp tuyển Nghiên cứu Lý luáºn Phê bình Âm nhạc Việt Nam thế ká»· XX. táºp 5b. Hà Ná»™i: Viện Âm nhạc, 128-132. [bản gốc trên Thể thao – Văn hóa #34].
- HÆ°ng Quang.
- 1989. “Ngá»n lá»a rừng - Trần Tiếnâ€, Tuổi Trẻ Thủ đô (25 tháng 12), 4.
- Lam Hà . 1990. “Lambada, Ä‘iệu múa khêu gợi dục tìnhâ€, Thanh Niên (29 tháng 7), 3.
- LÆ°u Trá»ng Văn.
- 1989. “Những chiếc hôn cho Trần Tiếnâ€, Tuổi trẻ Chủ nháºt #(9 tháng 3), 8.
- Lý Kiệt Luân.
- 1994. Và i chuyện là ng văn Hà Nội. San Francisco, CA: Ngà n Lau.
- Nguyá»…n Äức Toà n. 2004 [1977]. “Trao đổi thêm vá» nhạc nhẹâ€, Hợp tuyển Nghiên cứu Lý luáºn Phê bình Âm nhạc Việt Nam thế ká»· XX. táºp 5b. Hà Ná»™i : Viện Âm nhạc, 700-703 [bản gốc trên Văn hoá Nghệ thuáºt #11].
- Nguyá»…n Thanh Äức.
- 1987. “Âm nhạc và o cuá»™câ€, Tuổi trẻ #132 (14 tháng 11), 4-5.
- Nguyễn Thị Minh Châu.
- 2004 [1991]. “Má»™t bà i hát má»›i thịnh hà nh của má»™t nhạc sÄ© Ä‘ang được Æ°a thÃchâ€, Hợp tuyển Nghiên cứu Lý luáºn Phê bình Âm nhạc Việt Nam thế ká»· XX. táºp 5b. Hà Ná»™i: Viện Âm nhạc, 241-246. [Bản gốc trên Lá xanh: Phụ san Nxb. Quân Ä‘á»™i Nhân dân #1].
- Nguyen, Tuan Ngoc.
- 2004. Socialist Realism in Vietnamese Literature: An Analysis of the Relationship Between Literature and Politics [Hiện thá»±c xã há»™i chủ nghÄ©a trong văn há»c Việt Nam: Phân tÃch vá» mối quan hệ giữa văn há»c và chÃnh trị]. Luáºn văn tiến sÄ©, Äại há»c Victoria University. Äăng trên mạng tại: http://eprints.vu.edu.au/archive/00000279/
- Phạm Äình Sáu.
- 2004 [1978]. “Bà n vá» nhạc nhẹâ€, Hợp tuyển Nghiên cứu Lý luáºn Phê bình Âm nhạc Việt Nam thế ká»· XX. táºp 5b. Hà Ná»™i : Viện Âm nhạc, 712-718 [bản gốc trên Văn hoá Nghệ thuáºt #1].
- Smith, Gerald Stanton.
- 1984. Songs to Seven Strings: Russian Guitar Poetry and Soviet “Mass Song.†[Những bà i hát trên bảy dây đà n: Chất thơ trong guitar Nga và “Ca khúc quần chúng†Xôviết] Bloomington: University of Indiana Press.
- Thanh Bình.
- 1982. “Qua 10 bà i hát Ä‘ang được các bạn trẻ Æ°a thÃch nhấtâ€, Tuổi Trẻ (28 tháng 4), 9.
- Thanh Thúy.
- 1988. “'Tôi Ä‘ang thở nghÄ©a là tôi Ä‘ang yêu. Tôi Ä‘ang yêu, nghÄ©a là tôi Ä‘ang sống...'â€, Thanh Niên (7 tháng 11), 8-9.
- Trần Tiến. 1987. “Thà nh phố trẻ†trong Khi chúng mình xa nhau: táºp ca khúc nhiá»u tác giả. Hà Ná»™i: Nhà xuất bản Âm nhạc và ÄÄ©a hát, 12-13. 1995. Tuyển chá»n ca khúc Trần Tiến. Hà Ná»™i: Nhà xuất bản Âm nhạc; Há»™i Nhạc sÄ© Việt Nam. 2003. “Nhạc sÄ© Trần Tiến trả lá»i phá»ng vấn trá»±c tuyếnâ€, VnExpress (11 tháng 3) http://www.vnexpress.net/Vietnam/Van-hoa/2003/08/3B9CA828/. [không năm]. Ca khúc Trần Tiến CD “Trần Tiến – chiến tranh & số pháºnâ€. CD tÆ° liệu chÆ°a xuất bản. [không năm]. Ca khúc Trần Tiến CD “Trần Tiến – Du ca Äồng ná»™i.†TÆ° liệu chÆ°a xuất bản.
- Trá»ng Thịnh.
- 2005. “Trần Tiến nói gì vỠ“MÆ°a bay tháp cổâ€?†Tiá»n Phong Online 26 tháng 5. http://www.tienphongonline.com.vn/Tianyon/Index.aspx?ArticleID=10526&Channel ID=7.
- Tú Ngá»c.
- 2004 [1988]. “'Äối thoại 87' – má»™t cách tiếp cáºn cuá»™c sốngâ€. Hợp tuyển Nghiên cứu Lý luáºn Phê bình Âm nhạc Việt Nam thế ká»· XX. Táºp 5b. Hà Ná»™i: Viện Âm nhạc, 156-160. [bản gốc trên Âm nhạc #2].
Bản tiếng Việt © 2006 talawas
[1]Tiểu sá» tóm tắt dẫn theo Hiá»n Äức 2000.
[2]Tôi xin cảm Æ¡n giáo sÆ° Terry Miller, ngÆ°á»i đã nghe bản ghi âm ca khúc nà y vá»›i lá»i dịch của tôi và chỉ cho thấy những Ä‘iểm tÆ°Æ¡ng tá»± vá»›i nhạc Thái và nhạc đồng bằng Là o. Ông cÅ©ng chỉ ra Ä‘iệp khúc “la na la nuan na†là điệp khúc thông dụng trong kiểu nhạc lăm tÆ¡i.
[3]Äây là cảm xúc của má»™t ngÆ°á»i yêu nhạc khi nhắc đến má»™t buổi trình diá»…n sau năm 1975 của Trần Tiến ở má»™t quảng trÆ°á»ng Hà Ná»™i : "Lần đầu nghe Trần Tiến, xa lắm rồi, tôi nhá»› ở quảng trÆ°á»ng Ngân hà ng gần vÆ°á»n hoa Chà Linh và vÆ°á»n hoa Con cóc. Trần Tiến vừa hát vừa múa bà i "Cô gái Sầm NÆ°a": "Æ i nà y cô gái Là o, mình anh hát mình anh Lăm-tÆ¡i, không đẹp không đẹp không đẹp, em hỡi em...", hai tay dẻo quánh, giá»ng ngá»t, ánh mắt trai lÆ¡.â€
http://www.giaidieuxanh.vietnamnet.vn/bantronamnhac/2005/04/413991/. Xem thêm Trần Tiến 2003.
[4]Bà i hát đoạt giải “A†trong cuộc thi – xem Nhạc sĩ Việt Nam hiện đại. Hà Nội: Hội Nhạc sĩ Việt Nam, 1997: 587.
[5]Hiebert (2000, 31) cho rằng bà i hát nà y có má»™t ná»™i dung chống chÃnh quyá»n. Ông dẫn lá»i nhạc sÄ© “tôi muốn nhắc nhở má»i ngÆ°á»i rằng má»i Ä‘iá»u những ngÆ°á»i lÃnh mang lại [cho đất nÆ°á»›c] trong chiến tranh đã không còn lại gì - giống nhÆ° má»™t dấu chân tròn trên bá» cát.†Cho dù có dòng phụ dẫn nà y, bà i ca vẫn được Ä‘á» cao ở Việt Nam nhÆ° má»™t lá»i bà y tá» cảm kÃch và biết Æ¡n đối vá»›i những ngÆ°á»i thÆ°Æ¡ng binh Việt Nam.
[6]Trên má»™t diá»…n Ä‘Ã n thảo luáºn internet, má»™t ngÆ°á»i Việt đã cho rằng “Thà nh phố trẻ†có liên quan đến thá»i kỳ Thanh niên xung phong, vá»›i ấn tượng bà i hát được gắn vá»›i nhiệm vụ cho hoạt Ä‘á»™ng nà y. NgÆ°á»i viết nà y nháºn thấy bà i hát mang má»™t cảm xúc giả tạo, nhÆ°ng vẫn thÃch nghe “văn công xung kÃch†hát, thÃch hÆ¡n là phần thu âm nhà nghá» mang phong cách rock (7 Tiêu 2004).
[7]Anh nói đối vá»›i anh, nhạc rock là má»™t “ý tưởng, má»™t cảm xúc mạnh mẽ của tuổi trẻ, của con ngÆ°á»i. Nó là con Ä‘Æ°á»ng mạnh mẽ và cô Ä‘á»ng để thể hiện những Ä‘iá»u tôi muốn nói†(Hiá»n Äức 2000)
[8]Tôi đã thảo luáºn vá» vấn Ä‘á» nà y trong bà i “Nhạc và ng hoá ‘và ng’†[Yel
low Music Turning Golden], Gibbs 2005.
[9]Quan sát của Tú Ngá»c có đặt song hà nh những nhà văn và những nhà phê bình khi đó. Nguyen, Tuan Ngoc 2004 tổng kết quan Ä‘iểm của những nhà văn cho rằng nhân váºt văn há»c của hiện thá»±c XHCN là “thô sÆ¡ và đơn giản, rất giống má»™t Ä‘Æ°á»ng thẳng, không có chút phức tạp, và không có những đấu tranh ná»™i tâm. Lý tưởng và niá»m tin của hỠđã chá»n má»™t lần là không suy xuyển. DÆ°á»ng nhÆ° há» không có những cuá»™c Ä‘á»i riêng tÆ°, không có những đêm mất ngủ trong Ä‘á»i há»â€ (trang 267-8). Những nhà văn của thá»i Äổi má»›i đã tìm cách bá» Ä‘i những công thức “nhân váºt lý tưởng†và tạo ra nhân váºt Ä‘a diện trong Ä‘á»i sống trong cách thức già u tá»± nhiên hÆ¡n.
[10]Xem Smith (1984, 145-179) vá» má»™t thảo luáºn vá» tác phẩm sáng tác của Vysotsky. Xem Thanh Thúy 1988 để có má»™t sá»± đánh giá của má»™t ngÆ°á»i Việt Nam vá» Vysotsky.
[11]Xem Lý Kiệt Luân (1994: 107) vá» má»™t sá»± thể hiện đầy đủ hÆ¡n cho ý tưởng nà y và má»™t cuá»™c thảo luáºn vá» những cách diá»…n giải mang tÃnh nhạc đối vá»›i bà i thÆ¡.
[12]Lê Ngá»c Trà . “Vá» vấn Ä‘á» văn há»c phản ánh hiện thá»±c,†Văn há»c 16.7.1988, dẫn theo Nguyen, Tuan Ngoc 2004, 284.
No comments:
Post a Comment